ماه پر فيض رمضان از راه رسيد. تكرار سالانه ى اين ماه هر مؤمن و مسلمانى را برآن مى دارد كه درباره ى دستاوردهاى اين ماه به كاوش بپردازد و علت تكرار آن را دريابد. تذكر به ايام الهى كه در قرآن مجيد از جمله توصيه هاى خداوند است (1) به حوادث و رويدادها و دستاوردهايى است كه در آن ايام پرورش يافته و انسانها از آن بهره ى فراوان مى برند. از اين رو پرداختن به فوائد و ارزشهاى ماه مبارك رمضان در حقيقت يادآورى ايام الهى است تا، با دقت و ريزبينى بيشترى وارد اين ماه شويم.
نكته قابل ذكر پس از بيان خصائص اين ماه، سخن گهربار زهراى اطهر (س) است كه فرمود: اگر روزه دار از روزه اش، امانتدارى و شرافت را كسب نكند، روزه ى او ارزشى ندارد و به كارش نمى آيد (2) يعنى در انجام يك عمل بايد به پيامدهاى خوب و با ارزش آنها بها داد و رفتار خود را در جهت كسب آن خصائص تنظيم نمود. خداوند نخواسته است كه ما با روزه گرفتن تنها تن خود را رنجور كنيم و يا رژيم غذائى خود را بگيريم و يا براى فرار از بخشى ناملايمات بدنى و گوارشى و نجات از برخى امراض جسمى خود را به زحمت بياندازيم. چرا كه همه ى اين امور را مى توان بدون نيت خدايى و در فرعى هاى ديگر سال نيز به انجام رسانيد.
بلكه روزه گرفتن با توجه به وجوبى كه در قرآن از آن ياد شده است (3). براى پرورش تن و نجات از بيماريهايش نيست بلكه هدف اصلى رسيدن به تقواست و نيل به تقوا در گرو اعمال و نياتى است كه پيش از آنكه دنيوى و مادى باشند، اخروى و معنوى هستند. بنابراين از اصل اصيل روزه دارى و فلسفه ى روزه گرفتن نبايد غافل شد و امور فرعى و جنبى را نبايد بجاى اصل اساسى اشتباه گرفت. يكى از علل پرداختن به امور فرعى عدم درك صحيح از روزه دارى است و همين امر باعث شده عده اى كه خود را از هر عيب و نقص بدنى مصون مى دانند و شعار خود را تا " شكم مى رود چه غم است " قرار داده اند از گرفتن روزه استنكاف نموده و خود را انسانى سالم و صحيح فرض نمايند و در مقابل عده اى هم كه به بيماريهاى قند (ديابت) زخم معده و روده و انواع بيماريهاى رمضانى مبتلا مى شوند باز به تجويز خود يا دوستان و پزشكان از روزه دارى خوددارى نمايند. برخى آدميان به بهانه مصرف روزانه دارو و داشتن سابقه سكته مغزى و قلبى و انواع بيماريهاى گوارشى و غدد درون ريز با تجويزى كه از ديگران دريافت داشته اند و يا قبل از ماه مبارك رمضان دريافت مى كنند. از ليست روزه داران خط مى خورند و آزاد و رها در سرزمين غفلت به پرسه زنى مشغول مى شوند.
البته نگارنده از اثرات جسمى و طبى روزه دارى بيگانه نيست و در اين باره خصوصا" در چند دهه اخير كتابهاى فراوانى نوشته شده است اما به نظر مى رسد تمام اين رويكردها ناشى از بيگانگى با فلسفه عبادتى چون روزه دارى و ديگر احكام دينى اسلام است و تجويزهاى پزشكى و شخصى و حتى وجدانى، مجوزى براى فرار از روزه دارى نمى شود و اين مهم بيش از آنكه جسم انسان را در معرض خطر و ناسلامتى قرار بدهد واكنش روحى و روانى دارد كه به اندك تساهلى به فراموشى سپرده مى شود.
بار ديگر سخن زهراى اطهر (س) را به‌خاطر بياوريد كه مراد از روزه گرفتن زجر دادن تن وغذا نرساندن به شكم نيست كه انسان به اندك بهانه اى از آن پرهيز نمايد و خيال خود و ديگران را راحت كند و اين ماه را با زحمت و گاه شماتت پشت سر نهد. بلكه هدف اصلى از روزه دارى چنان كه قرآن كريم در يك جمله ى كوتاه به آن اشاره كرده است تقواى الهى است .نه فقط فلسفه ى روزه بلكه ارزش و كرامت انسانى به تعبير قرآن در گرو تقواست. (4)
در سيره ى پيامبر اكرم (ص) و ائمه معصوم (ع) نيامده است كه آنان از غذا خوردن در ماه مبارك رمضان پرهيز مى كردند و يا سحر را با چه غذائى و افطار را به چه نحوى مى گذراندند. بلكه در روايت داريم كه حضرت رسول اكرم (ص) يك هفته قبل از ماه مبارك رمضان خود را آماده حضور به پيشگاه آن ماه مقدس مى نمود و در طول ماه رمضان كمتر مى خوابيد و به دعا و راز و نياز بيشتر مى پرداخت و دهه پايانى ماه رختخواب خود را جمع مى كرد.
بنابراين فلسفه ى روزه دارى به امور جسمى و سلامتى و بيمارى ختم نمى شود كه همه ى دغدغه ى ما در آنها خلاصه شود بلكه بنابر آيات و روايات هدف اصلى و فلسفه ى جاودانه ى روزه دارى قرب الهى است كه به وسيله ى قرآن خواندن دعا كردن و روزه گرفتن و عبادت ورزيدن حاصل مى شود. از اين رو اين ماه را ماه عبادت و خضوع و درك حضور به خوان ضيافت الهى نام نهاده اند و پيامبر اكرم در سخنرانى پايانى ماه شعبان فرمود:
«قد اقبل اليكم شهر الله بالبركه و الرحمه و المغفره» يعنى ماه خدا با سه عنوان بركت، رحمت و مغفرت به سوى شما روى آورده است، شما نيز به آن رو كنيد و اين سه ارزش را فرا بگيريد كه از محصولات و دستاوردهاى روزه ى شماست. چنان كه اندرون را از طعام خالى داشتن براى كسب نور معرفت و شناخت بهتر و بيشتر خداست.
كسب معرفت و نور الهى در پى احساس نياز و فقر معنوى به دست مى آيد هر مؤمن و مسلمانى بايد اين نياز را در خود احساس نموده و براى رفع نياز به روزه روى آورد و در سيناى نماز و سحر نياز و افطار ناز به جستجوى آن بپردازد. قرآن كريم پس از اعلام وجوب روزه در آيه ی شريفه 183 سوره ی بقره و بيان چند حكم فقهى به دو رمز اساسى روزه دارى اشاره مى كند يكى اينكه ارزش ماه مبارك رمضان به نزول قرآن در آن است و ديگر آنكه دعا در اين ماه پذيرفته مى شود.(5)
حضور واقعى قرآن در صحنه ى زندگى بهره گيرى دقيق و عميق از اين پديده ى آسمانى است و تلاوت آن ابزارى است براى دستيابى معانى بلند آن. برگزارى جلسات تفسير قرآن و درك مفاهيم قرآنى و كاربردى اين كتاب عظيم در جهت نيل به قرب الهى است. از طرفى دعا كردن زمينه ى ارتباط بين معشوق و معبود با بندگان را ايجاد مى كند. بيشترين دعاها در اين ماه سفارش شده است. دعاى ابوحمزه ثمالى، جوشن كبير و جوشن صغير، دعاى افتتاح، دعاى سحر و دعاى روزانه ى ماه مبارك و دعاى هنگام افطار از جمله دعاهاى وارده در اين ماه است. مضامين بسيار بلند و پرمغز و نغز ادعيه ی ماثوره جهت فراگيرى نوع سخن گفتن با خدا و درخواست مناسب از پروردگار عظيم الشأن است .
در پايان يك سخن عارفانه را نقل مى كنيم تا جايگاه خود را در ميان روزه داران بيابيم و از طفره رفتن در مظاهر دنيوى روزه پرهيز نمائيم. روزه ی مردمان عادى همان خوددارى از نان و آب و همسر است. و روزه ی خواص علاوه بر اجتناب از مضطرات، اجتناب از گناهان نيز است و روزه ی خاص الخواص علاوه بر اجتناب از مضطرات و پرهيز از گناهان، خالى بودن دل از غير خداست.
اين قدر گفتيم و باقى فكر كن
فگر اگر جامد شود رو ذكر كن
ذكر آرد فكر را در اهتزاز
 
ذكر را خورشيد آن افسرده ساز (6)
 
منابع:
1 - اعلى / 9 غاشيه / 21
2 - ر. ك به بحار الانوار ج 10 ص 78
3 - بقره / 183
4 - حجرات / 13
5 - بقره / 185 و 186
6 - مثنوى مولوى