دکتر عباس فضلی
    یکی از خصیصه های تاریخ، به عنوان یک رشته ی علمی، این است که هر چه یک دوره ی تاریخی را بهتر بشناسیم؛ دشواری بیشتری برای توضیح علت وقایع تاریخی آن دوره خواهیم داشت. آنهایی که فقط اطلاعات سطحی از یک دوره ی معین دارند؛ بیشتر بر آن اند تا تمرکز خود را تنها بر آن احتمالی بگذارند که بعد ها محقق شد. یک داستان مرتب و منظم ارائه می دهند تا از طریق بازنگری و بازاندیشی، توضیح دهند که چرا آن نتیجه ی اجتناب ناپدیر بود. آنهایی که اطلاعات عمیق تری از یک دوره دارند؛ راجع به راه های پیموده نشده مطلع تر هستند.
    در واقع، کسانی که آن دوره را بهتر از همه می شناختند، یعنی آنهایی که در آن زمان زندگی می کردند؛ از همه بی خبرتر بودند.... یک قاعده ی محکم تاریخی وجود دارد که می گوید آنچه هنگام بازنگری تاریخ اجتناب ناپذیر می نماید؛ در زمان خودش به هیچ وجه واضح و بدیهی نبوده است. امروزه هم همین طور است.(انسان خردمند، یووال نوح هراری ص 333)
  بر اساس قاعده ی اول، هر گونه اظهار نظر پیرامون رخدادهای تاریخی، نیازمند اطلاعات و آگاهی های بسیاری است که سال ها پس از وقوع آنها قابل تحلیل و پردازش است. گویا در گرد و خاک ناشی از وقوع حادثه، همه چیز در پرده ای از ابهام است. و تنها پس از فروکش کردن غبارهای برآمده، می توان به اظهار نظر و تجزیه و تحلیل تاریخی تن داد. تازه این هم باید مستند به دلایل متقن و اسناد قطعی الصدور باشد. در غیر این صورت هر گونه داوری تاریخی، ناشی از حدس و گمانی است که از سوی تحلیلگر طرح می شود.
   اما بر مبنای قاعده ی دوم، قضاوت و داوری همعصران حادثه، به خاطر سطحی نگری و سوگیری های فرقه ای و یک جانبه نگرانه، نمی تواند ما را به مقصد و مقصود بازیگران عرصه، رهنمون کند. چرا که آنان بر همه ی ماجرا اشراف نداشته و فقط به بخشی از پدیده ها و رخدادها وقوف دارند.
 بنابراین هر گونه تحلیل رویدادهای تاریخ، منوط به گذر زمان و بررسی همه جانبه ی آن حوادث و پیش آمدهاست. چنان که هر گونه اظهار نظر پیرامون شخصیت های موثر و یا کاریزماتیک تاریخی هم نیازمند وارسی مؤلفه های موجود است. از این رو داوری در باره ی حوادث و بازیگران عرصه ی تاریخ بسیار مشکل و طاقت فرساست.
جمله پایانی هراری، مبنی بر این که امروز هم همین طور است. دلیل دیگری بر سطحی نگری تحلیل گران عرصه ی عمومی است. شاید برآیند نظرات تا حدودی بتواند ما را از بن بست های زمانه خارج کند. مراجعه به آراء مردم(رفراندوم) پس از تبیین حوادث توسط کارشناسان مربوطه، یکی از راه های گذر از پیچ های تاریخی یک ملت است. راهکاری که حاصل سالها تجربه ی دمکراسی و آزادی سیاسی بوده است. اما نتیجه ی رفراندوم هر چه باشد؛ متوجه تمامی افراد جامعه است و شخص خاصی مورد شماتت قرار نمی گیرد.
...............................