بابك شاكر


زبان، منزلت و قدرت در ایران نوشته ویلیام بی‌من در حوزه زبان‌شناسی مردم شناسی است. نویسنده با طرح مبانی نظری به ساختار تعامل زبانی ایرانیان می‌پردازد و خصوصیات و وجوه مردم‌شناختی فرهنگ ایرانی را بررسی می‌کند. همچنین اصول ارتباطی موثر در نظام ارتباطی ایرانیان را نشان می‌دهد. چگونگی استفاده فارسی‌زبانان از امکانات سبکی زبان برای تعاملات و ارتباطات روزمره از اهداف اصلی این کتاب است
ویلیام ‌بی‌من مردم‌شناس و زبان‌شناس آمریکایی است که در دهه 70 میلادی طی سفری که به ایران داشت، تحقیقاتی را درمورد ارتباطات زبانی ایرانیان انجام داد. این تحقیقات میدانی‌ حاصل دیدگاه‌ها و مبانی نظری در جریان مطالعه و توصیف برخی وجوه یک فرهنگ خاص یعنی ایرانی هستند.
کتاب ‌بی‌من را باید در حوزه مردم شناختی -زبان شناختی طبقه بندی کرد. در واقع در این حوزه زبان وفرهنگ با توجه به مردم شناسی بررسی می‌شود؛ یعنی کاربرد زبان با توجه به مسائل قوم شناسی .
 زبان ، منزلت و قدرت در ايران با پیشگفتار مترجم و مؤلف آغاز می‌شود و سپس بخش اول با عنوان «مقدمه: ساختار تعامل زبانی ایرانیان » می‌آید. «سازماندهی پیام»، «سازماندهی عوامل تعاملی: مردم»؛ «علامت گذاری عوامل رویدادها»؛«رواج شناسی اجتماعی زبان فارسی »، «واژه شناسی اجتماعی زبان فارسی» ، « نحوشناسی اجتماعی تعامل ایرانیان»، «نتیجه گیری : زیبا شناسی تعامل ایرانیان»، «عاطفه و صمیمیت در گفتمان زبان فارسی » از دیگر بخش‌های کتاب هستند.
نویسنده با طرح مبانی نظری و تئوریک درباره معناشناسی و چگونگی زبان و نیز شرح قوم شناختی ارتباط و تعامل زبانی ایرانیان کار خود را پیش می‌برد. او براساس نظریات ‌هایمز درباره مطالعه گفتار بعضی از اصول ارتباطی ایرانیان برای سازماندهی پیام و سازماندهی عوامل ارتباطی عمل می‌کند. از نظر او روابط اجتماعی میان‌فردی یکی از عرصه‌های عمده مورد توجه مفسران و نظریه‌پردازان است و درک پویایی مراودات میان‌فردی نقش کلیدی در شناخت نهادهای اجتماعی و سیاسی ایرانیان دارد.
به طور کلی ‌بی‌من در این تحقیق بر این عقیده است که مفاهیم مربوط به معنا در زبان‌شناسی صورت‌گرا و در مردم‌شناسی بسیار محدود است و نمی‌تواند از نظر تئوریک برای تحلیل زبان ایرانیان کافی باشد. او معنا را در فرآیند اجتماعی خلاق، تواقفی می‌داند. همچنین رفتار میان فردی ایرانیان از نظرگاه بی‌من دارای وجه زیباشناسی است و اینکه مهارت فرد در تعامل دیگران در تعیین ارزش و جایگاهش در جامعه نقش بنیادین دارد. به عقیده او معنی در جریان تعامل آفریده می‌شود ، نه صرفا بر اثر انعکاس طبیعی یک موقعیت خاص.
‌بی‌من سؤالاتی مانند اینکه «ایرانیان چطور از زبان خود برای رساندن مقصود خود استفاده می‌کنند؟» یا «معیارهای ایرانیان برای تعیین زبان خود در تعامل با دیگران چیست؟» را مطرح می‌کند. او برای رسیدن به پاسخ این سؤالات به دیدگاه‌های نظریه پردازان کنش – گفتار (سرل و آستین) تکیه می‌کند. 
‌بی‌من در کتاب خود ناامنی، زرنگی ، رابطه منزلت (برابری در مقابل نابرابری) و زمینه فرهنگی بافت تعامل را اصول عملی ارتباطی موثر در تعامل ایرانیان می‌داند که به رابطه متقابل صورت پیام و مضمون آن مرتبط هستند. از نظر او فارسی زبانی است با ساخت دستوری ساده و مجموعه‌ای غنی از متغیرهای سبکی که بیان احساس و نظر گوینده را سهولت می‌بخشد. همچنین الگوهای بنیادی جامعه ایرانی امکانات زیادی برای کنش‌های زبانی را فراهم می‌کند. البته یحیی مدرسی در مقاله‌اي که درباره نقد کتاب مورد بحث نوشته است، بر همین گفته او خرده می‌گیرد و معتقد است که روابط زبانی اجتماعی ایرانیان از پیچیدگی و ظرافت هنری بسیاری برخوردار است که تنها شنونده مسلط می‌تواند آن را دریابد. (مدرسی، 1371: 67)
پس  از آن ‌بی‌من دوره و پارتی بازی را به عنوان دو نهاد اجتماعی معرفی می‌کند که مسائل روابط برابری در آنها تبلور یافته است. او از دوره سخن می‌گوید. دوره شامل افرادی است که به صورتی خود را برابر یا مشابه می‌دانند و تامل بین آنها از نوع صمیمیت است. البته او خانواده را هم به طور طبیعی یک دوره قلمداد می‌كند. رفتار حاکم بین افراد دوره هم در قالب پارتی بازی نهادینه می‌شود و پارتی منافع فردی را برای کسب امتیاز به صاحبان قدرت منعکس می‌کند.
‌از دیدگاه نویسنده تعارف نیز از مواردی است که روابط نابرابری و تفاوت در منزلت را آشکار می‌کند. از نظر او تعارف تجسم عملی و آیینی ادراکات متفاوت از فرادستی و فرودستی در تعامل است. اما مدرسی معتقد است بی‌من همواره با سوء‌ظن به رفتار ایرانیان می‌نگرد و در پشت تمامی حرکات آنها قصد و منظوری پنهان مشاهده می‌کند و تعارف را نیز وسیله‌ای برای رسیدن به مقاصد از منظر زرنگی می‌داند. اگرچه زرنگی معنای دغلی و حیله‌گری دارد اما در فرهنگ ایرانی آن را معادل باهوشی و دانایی می دانند. (همان: 69) 
از سخن مدرسی این گونه به نظر می‌رسد که بی‌من زرنگی ایرانیان را صرفا به مفهوم حیله‌گری در نظر دارد. حال آنکه طی خوانش کتاب متوجه می‌شویم که کاملا این طور نیست و گاه از نظر نویسنده زرنگی معادل زیرکی است و انگیزه‌های نوعدوستی نيز دارد. (بی من: 1391: 57)
 مدرسی کتاب را با وجود اشکالات و نارسایی‌هایش کاری جدی و شامل نکات جالب درباره زبان و فرهنگ ایرانی می‌داند. او بر این باور است که خواننده مبتدی و ناآشنا با موضوع کتاب باید با تحلیل‌ها و برداشت‌های نویسنده که منصفانه و دقیق نیستند با احتیاط برخورد کند. او اشکالات کتاب را به دو مساله ارجاع می‌دهد؛ یا نگاه منفی بی‌من به جامعه ایران یا پیچیدگی بسیار موضوع مورد بررسی که باعث می‌شود یک محقق خارجی با مشکل مواجه شود. (همان)
از نکات مثبت کتاب زبان ، منزلت و قدرت در ايران ویلیام ‌بی‌من، تکیه بر نظریات و تئوری‌های علمی ‌است. او به شکلی سازمند چهارچوب‌های نظری موجود را مبنای کار خود قرار داده است: نظریاتی که در حوزه مردم‌شناسی و زبان‌شناسی قرار دارند و نظام ارتباطی و تعاملات ایرانیان به خوبی براساس آنها تحلیل می‌شود. اما باید گفت وقتی ‌بی‌من راجع به مفاهیمی ‌چون تعارف، زرنگی، دوره، پارتی بازی، صمیمیت و ... سخن می‌گوید ، آنها را ذاتی ایرانیان می‌داند، حال آنکه همه این موارد صرفا جزء ویژگی‌های فرهنگی ایرانیان نیستند. همچنین مثال‌هایی که او درباره مسائل مورد بحث مطرح می‌کند  و تحلیل‌هایی که راجع آنها دارد ، ایراد اساسی دارند. برای وقتی از بی‌اعتمادی و ناامنی در زندگی ایرانیان سخن می‌گوید، حس ناامنی نخبگان را به عموم مردم نسبت می‌دهد و در این باره به تحقیق زونیس درباره نخبگان سیاسی ایران استناد می‌کند. (بی‌من، 1391: 48) یا هنگامی‌ که درباره زرنگی بحث می‌کند، از کتاب حاجی بابای اصفهانی یاد می‌کند. حال آنکه نویسنده حاجی بابای اصفهانی یک انگلیسی است و در واقع او به سخنان یک غیرایرانی در خلق یک فرد داستانی متوسل شده است. همچنین از ملانصرالدین، شخصیت حکایات ایرانی ساختگی یاد می‌کند که اینها نمونه‌هایی خیالی و غیرعلمی‌ برای نمایش زرنگی در ایران هستند. (همان: 55)
در یک جمع بندی نهایی باید گفت کتاب زبان ، منزلت و قدرت در ايران  ویلیام بی‌من با وجود اشکالاتی که دارد و آنها را می‌توان در شیوه گردآوری داده‌ها، عدم آشنایی با بستر فرهنگی ایران و نیز زبان و تعاملات مردم ایران و شیوه‌های به‌کارگیری مفاهیم، محدود بودن گستره مورد تحقیق و نبود یک گونه زبانی معیار و....تقسیم‌بندی کرد، کتاب علمی و خواندنی است که خواندن آن دقت نظر خاصی را می طلبد و مبانی نظری مطرح در آن برای خواننده فارسی زبان راهگشا خواهد بود. همچنين چشم‌اندازي از ديدگاه يك دانشمند زبان‌شناس-قوم‌شناس به دست مي‌دهد كه خود زمينه‌اي است براي تحقيق و تحليل درباره او كه با چه نظرگاه و پيش‌فرض‌هايي به بافت جامعه ايران، زبان فارسي و تعامل ايرانيان با يكديگر مي‌پردازد.


منابع
بی من، ویلیام (1381) زبان، منزلت و قدرت در ایران. ترجمه رضا مقدم کیا. تهران: نی.
مدرسی، یحیی (1371) «زبان، جایگاه و اعتبار اجتماعی در ایران». زبانشناسی، سال نهم، ش 1.